Sekwencje wystawy stałej
RZEŹBY ZOFII POCIŁOWSKIEJ-KANN
Wystawa rzeźb autorstwa Zofii Pociłowskiej-Kann stanowi najnowszy element ekspozycji stałej Muzeum Więzienia Pawiak. Sześć rzeźb o tytułach: „Krąg pamięci”, „Korczak”, „Droga zagłady”, „Ostatni taniec Chawy”, „Holocaust”, oraz „U kresu” zostało umieszczonych w dużej sali ekspozycji, sali Drzewa Pawiackiego, celi przejściowej, sali Dnia Pawiackiego oraz w Celi Śmierci. Pomimo niezbyt dużych gabarytów rzeźby te – zarówno w wyrazie jak i tematyce – są rzeźbami monumentalnymi, gdyż poruszają temat, w którym zawarte jest nie tylko cierpienie tych, którzy przeszli przez czas Holocaustu, lecz protest autorki przeciw przemocy, rozpaczliwe wołanie do sumień ludzi by nikt nigdy nie powtórzył czasu zagłady. Rzeźby wykonane są z ceramiki, patynowane według receptury znanej tylko autorce. Wszystkie osadzone są na drewnianych opalanych pniach, które stanowią nierozerwalną kompozycję z ceramiką. Rzeźby były wystawiane na wielu wystawach w kraju i zagranicą, m. in. w Lublinie, Wewelsburgu, IPN Warszawa. Zofia Pociłowska urodziła się 3 marca 1920 roku w Charkowie. Po ukończeniu w Warszawie gimnazjum i zdaniu matury rozpoczęła studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Wybuch II wojny światowej pokrzyżował życiowe plany Zofii Pociłowskiej. W styczniu 1940 r. złożyła przysięgę i wstąpiła do Związku Walki Zbrojnej. Była kurierką w Warszawie, a później jej praca konspiracyjna obejmowała teren wschodniej Generalnej Guberni (Lublin, Zamość, Nakło, Siedlce). Aresztowana 19 marca 1941 r. w Ursusie pod Warszawą przez lubelskie gestapo, została przewieziona na Pawiak, a następnie do więzienia na Zamku w Lublinie. Po kilkudniowym śledztwie i przesłuchaniach w lubelskiej siedzibie gestapo „Pod Zegarem” została skazana na karę śmierci i 23 września 1941 r. wysłana do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück.W obozie Zofia Pociłowska podjęła pierwsze próby rzeźbiarskie. W ukryciu robiła miniaturowe rzeźby z trzonków od szczoteczek do zębów, guzików, kawałków drewna; w języku obozowym owe rzeźby nazywano „sabotażykami”. Zofia Pociłowska powróciła 15 maja 1945r. z obozu do Warszawy. Zapisała się na Wydział Rzeźby w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Studiowała w pracowni prof. T. Breyera. Studia ukończyła w czerwcu 1954 r. Dyplom otrzymała u prof. M. Wnuka. Do chwili obecnej uprawia rzeźbę kameralną, pisze wiersze. Zofia Pociłowska w swoim artystycznym dorobku ma m. in. opracowanie plastyczne oraz rzeźbę dla polskiego pawilonu muzeum obozu w Ravensbruck (1959; druga rzeźba 1992), duże realizacje parkowe w Rusinowej koło Wałbrzycha (rzeźby w parku Pałacu Tielschów) i w Wałbrzychu: Starodzieje (1975-1978), Słoneczko (1979), oraz pomnikowe m. in. w Warszawie: obelisk ku czci ofiar Pawiaka (Muzeum Więzienia Pawiak – 1965), w Inowrocławiu: pomnik Powstańca Wielkopolskiego (1968), we Włodawie: pomnik Bohaterom II Wojny Światowej (1970), w Magdalence (las sękociński): pomnik „Pamięci rozstrzelanych” w 1942 roku więźniów z Pawiaka i Ravensbrück – (1963-1964).Zofia Pociłowska jest autorką wielu rzeźb kameralnych i portretów, w których wykorzystuje różnorodny materiał rzeźbiarski – korę drzewa, ceramikę, szkło, kamień. Wykonywała także prace konserwatorskie w Warszawie (w Wilanowie i na Starym Mieście), w Bejscach (Kaplica Firlejów w Kościele Św. Mikołaja), Pińczowie, Kazimierzu Dolnym, na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie. Brała udział w wystawach krajowych i zagranicznych. Jej rzeźby znajdują się w Izraelu, Niemczech, Szwecji, USA.
SALA DRZEWA PAWIACKIEGO
Odrębną część ekspozycji zajmuje sala poświęcona historii Drzewa Pawiackiego – świadka niemieckich zbrodni, który jako jedyny, obok fragmentu bramy wjazdowej przetrwał wysadzenie przez Niemców Pawiaka 21 sierpnia 1944 r., a po wojnie stał się pomnikiem ku czci pomordowanych więźniów.
SALA RELIKTÓW I GRYPSÓW
Ważną dla emocjonalnego odbioru ekspozycji i samego miejsca jest możliwość wysłuchania w sali, w której wyeksponowano oryginalne, wydobyte z gruzów przedmioty i elementy wyposażenia, nagrań fragmentów grypsów opowiadających o dramatycznych przeżyciach więźniów. Przy makiecie zabudowań więziennych zwiedzający mogą wysłuchać tekstu zawierającego krótką historię Pawiaka w języku polskim, angielskim i niemieckim.
PAWIACKI DZIEŃ
Szczegółowo z przebiegiem dnia więźniów na Pawiaku, można się zapoznać w sali Pawiacki dzień 1939-1944. Przebieg więziennego dnia odtworzyliśmy godzina po godzinie posługując się wspomnieniami długoletnich więźniów funkcyjnych: Leona Wanata, pisarza w kancelarii na Pawiaku i lekarki w szpitalu na Serbii dr Anny Czuperskiej oraz za pomocą zachowanych rysunków rejestrujących sceny z życia powstałych na Pawiaku wierszy, pamiętników, grypsów, modlitw, kalendarzy, a także najróżniejszych drobnych przedmiotów wykonanych w celach.
ZAPAMIĘTAJMY ICH TWARZE
Najnowszą częścią wystawy stałej, którą udostępniliśmy publiczności 26 września 2008 r., jest ekspozycja biograficzna pt. „Zapamiętajmy ich twarze”. Wystawa ma na celu przybliżenie historii więzienia Pawiak w latach 1939-1944 poprzez indywidualne losy osób zamordowanych w więzieniu, areszcie na Szucha, egzekucjach lub obozach, po których zachowały się cudem ocalone fotografie, strzępki relacji oraz pamiątki przekazywane przez rodziny więźniów. Pomysł zorganizowania tej ekspozycji zrodził się z potrzeby upamiętnienia więzionych i zamordowanych, przez krewnych ofiar którzy wciąż licznie przychodzą do Muzeum w poszukiwaniu wszelkich śladów, jednocześnie przekazują często bezcenne dla nich pamiątki i fotografie. Dlatego też Muzeum Więzienia Pawiak zwraca się z gorącą prośbą do wszystkich Państwa, którzy posiadają fotografie, pamiątki oraz wszelkie informacje o byłych więźniach zamęczonych na Pawiaku lub w innych miejscach odosobnienia, rozstrzelanych w egzekucjach, zakatowanych w czasie przesłuchań do przekazywania do nas lub umożliwienie wykonania kopii w celu zachowania pamięci o ludziach więzionych w murach Pawiaka.
KORYTARZ ODDZIAŁU VII I CELE - REKONSTRUKCJA
Integralną część ekspozycji stanowi zrekonstruowany w 1965 r., niemal w całości korytarz więzienny byłego oddziału VII, według zachowanych w AGAD planów Henryka Marconiego oraz 5 cel, w tym kwarantanny i celi śmierci. Wnętrza cel zostały wyposażone według zachowanych rysunków, opisów i relacji więźniów Pawiaka z okresu carskiego, międzywojennego i okupacji niemieckiej. Na oddziale tym przebywali więźniowie w okresie kwarantanny, która trwała 2 tygodnie i był to, obok oddziału VIII, najgorszy oddział Pawiaka z mrocznymi, zapluskwionymi celami. Tuż za celą śmierci znajdują się jedyne oryginalne drzwi do celi odnalezione w gruzach, które posłużyły za wzór do rekonstrukcji pozostałych drzwi. Oryginalna jest natomiast większość okuć, zawiasów, sztab i zamków. Autentyczne są także kraty w łukowych otworach środkowej części korytarza, które znajdowały się w tym samym miejscu, gdy odgruzowywano więzienie.
PAWIAK 1939 - 1944
Zasadnicza część ekspozycji poświęcona została okresowi okupacji niemieckiej 1939-1944. W tej części wystawy przedstawiliśmy niemiecki system okupacyjny w Polsce, dokonania Polskiego Państwa Podziemnego, różne formy walki, w tym akcje likwidacyjne na oprawcach z Pawiaka, życie więźniów, a także działalność konspiracyjnej siatki wewnętrznej utrzymującej stałą łączność między więzieniem a wolnością. Wiele prezentowanych dokumentów, zwłaszcza ukazujących światowe echa na wydarzenia w okupowanej Polsce, a nawet na Pawiaku, jest pokazywanych po raz pierwszy. Do zobrazowania treści merytorycznych posłużyliśmy się ikonografią, prasą, wydawnictwami konspiracyjnymi, dokumentami, plakatami, obwieszczeniami władz okupacyjnych, mapami i szkicami oraz powstałymi w więzieniu pamiątkami, wierszami i rysunkami. Zgodnie z założeniami projektu na wystawie zostały zastosowane duże powiększenia fotograficzne i kserograficzne, tak aby małe i często zniszczone dokumenty więzienne, fotografie oraz powstałe nielegalnie w więzieniu rysunki w sposób wyraźny wyodrębnić z powierzchni wystawienniczej, żeby mogły odpowiednio oddziaływać na widzów. W sali poświęconej okresowi okupacji dominują wielkoformatowe powiększenia dzieł Bronisława Wojciecha Linke, większość z nich pochodzi z cyklu „Kamienie krzyczą”. Specjalnie wyeksponowano pełen bólu, patosu i ekspresji rysunek Powrót przedstawiający człowieka klęczącego z nisko pochyloną głową przed ruinami Pawiaka. Na ścianach zawieszono powiększenia wierszy w języku polskim i angielskim. Z lewej strony od wejścia usytuowano mapę graficzną Warszawa w latach 1939-1944. Na pionowych planszach umieszczono nazwy miejsc straceń więźniów Pawiaka i obozów koncentracyjnych, do których byli oni wywożeni. W końcu sali na zrekonstruowanym fragmencie czerwonego ceglanego muru ulokowano symboliczny fryz tysiąca fotografii – 1% osadzonych tutaj w okresie okupacji więźniów. Pobyt na Pawiaku był dla większości więźniów etapem przed wysłaniem do obozu koncentracyjnego lub na egzekucję, dlatego znaczny fragment ekspozycji poświęciliśmy temu zagadnieniu. Ostatnie sekwencje wystawy to likwidacyjne transporty więźniów do Ravensbrűck i Gross-Rosen, Powstanie warszawskie, Zburzenie Pawiaka – 21 sierpnia 1944 r., Procesy zbrodniarzy, w końcu uroczyste otwarcie Muzeum Więzienia Pawiak – 28 listopada 1965 r.
PAWIAK 1835 - 1939
Na wprost wejścia do Muzeum wokół makiety przedstawiającej w skali 1:100 budynki więzienne umieszczono symboliczny zestaw fotografii i dokumentów przedstawiających w dużym skrócie historię Pawiaka jako więzienia politycznego w zmieniających się warunkach historycznych do 1939 r. Długi korowód niepokornych Polaków z drugiej połowy XIX i pierwszej połowy XX w. otwierają przywódcy i uczestnicy powstania styczniowego 1863 r. z Romualdem Trauguttem.