(1812-1866)

Filozof, teoretyk polskiego ruchu niepodległościowego, pisarz i publicysta, ps. Filaret Prawdoski, Szymon Gadulski, XYZ. Ur. 24 II 1813 w Warszawie, syn generała Henryka Ignacego poległego podczas powstania listopadowego w bitwie pod Ostrołęką 26 V 1831. Po wybuchu powstania przerwał studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim i zgłosił się w szeregi powstańcze. Krótko był żołnierzem 4 pułku ułanów, następnie adiutantem kolejnych wodzów naczelnych  M. Radziwiłła i J. Skrzyneckiego. Ranny w obronie Warszawy we wrześniu t.r., odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari. Po klęsce powstania zrezygnował z udania się wraz z wojskiem na emigrację. Był zamożnym posiadaczem ziemskim na Lubelszczyźnie. Czołowy teoretyk polskiego ruchu niepodległościowego; zwolennik połączenia walki o wyzwolenie narodowego z rewolucją społeczną, zwłaszcza wyzwoleniem chłopów. Uważając konspirację za niepotrzebne ryzyko, opowiadał się za masową propagandą uprawianą głównie przez inteligencję i szlachtę, dzięki której „oświecony” lud, występując masowo razem z innymi warstwami społecznymi, w istotny sposób przyczyni się do odzyskania niepodległości. Swoje tezy wyłożył w pracach O prawdach żywotnych narodu polskiego i Katechizm demokratyczny opublikowanych odpowiednio w Brukseli w 1844 i Paryżu w 1845 pod pseudonimem Filareta Prawdoskiego. Utrzymywał kontakty z działaczami spiskowymi w rodzaju Edwarda Dembowskiego (swego ciotecznego brata), choć formalnie do samego spisku nie należał. Jego działalność przerwało aresztowanie w listopadzie 1845, w następstwie czego trafił do X Pawilonu. Jak wynika z jego wspomnień, cieszył się tu znacznie lepszym traktowaniem i miał lepsze warunki niż większość więźniów, co przypisywał staraniom swojej rodziny i ustosunkowanym znajomym. Nabawił się tu jednak początków gruźlicy. Zgodnie z propozycją komisji śledczej z 2 IV 1846, zatwierdzoną przez namiestnika Królestwa Polskiego 17 X t.r. został skazany na stosunkowo łagodną karę 3-letniego zesłania do Wiatki w Syberii Wschodniej z prawem korzystania z majątku i wyznaczenia zarządzającego, najprawdopodobniej dzięki wysokiej łapówce. Powrócił z zesłania w czerwcu 1850. Więzienie przyprawiło go o straty materialne, zmuszając do sprzedaży niewielkiej części majątku, po powrocie z Syberii zachorował też ciężko na płuca. W 1852 wyjechał do Szwajcarii. Pozostał na emigracji; tam napisał takie dzieła jak Rosja i Europa. Polska  (1857) i  Demokracja w Polszcze (1858). W 1860-1861 wydawał w Genewie, a potem w Berlinie czasopismo „Prawda”. W 1865 opublikował pod pseudonimem Henri Corvin w „Le Temps” wspomnienia, wydane po polsku w 1977 jako Wspomnienia więźnia.  Zmarł 9 I 1866 w Algierze, dokąd udał się dla podratowania zdrowia.

Polski Słownik Biograficzny, t. ; Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832-1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik biograficzny, Ossolineum 1990; S. Król, Cytadela Warszawska. X Pawilon – carskie więzienie polityczne (1833-1856), Warszawa 1969; Muzeum X Pawilonu – kartoteka więźniów Cytadeli.