Na Pawiaku więzieni byli ludzie wywodzący się z różnych środowisk społecznych i zawodowych. Obok wybitnych polityków, wojskowych, uczonych, artystów, księży, literatów, członków różnych organizacji konspiracyjnych przebywały tu również osoby zatrzymane w ulicznych łapankach.
BURSCHE Edmund (1881–1940)
Duchowny Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Doktor h.c. Od 1920 zastępca profesora, a od 1922 profesor na Wydziale Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego; w 1922 wybrany na pierwszego dziekana tego wydziału, pełnił tę funkcję również w latach 1928–1929 i 1932–1933. Po wybuchu II wojny światowej 7 X 1939 aresztowany przez gestapo i osadzony na Pawiaku. 2 V 1940 został wywieziony pierwszym transportem do KL Sachsenhausen, a następnie 8 VI 1940 do KL Mauthausen-Gusen, gdzie zmarł 26 VII 1940.
Na aktach rodziny Bursche Himmler umieścił adnotację: „Diese Familie ist auszurotten” (Tę rodzinę należy zniszczyć). Z rąk niemieckich zginęli też jego dwaj bracia przyrodni Alfred (adwokat) – w obozie Mauthausen-Gusen i Juliusz (biskup, prezes Rady Kościołów Ewangelickich w Polsce, członek delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryżu) w obozie Sachsenhausen-Oranienburg.
Kartoteka Pawiaka
BYTNAR Jan (1921–1943)
Ukończył w czerwcu 1939 Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie. W czasie nauki działał w harcerstwie, w 1938 uzyskał stopień Harcerza Rzeczypospolitej (najwyższy stopień młodzieżowy). Po wybuchu II wojny światowej uczestniczył początkowo w konspiracyjnej Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej, następnie od czerwca 1940, jako łącznik w komórce więziennej Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej. Od marca 1941 w podziemnym harcerstwie – Szarych Szeregach m.in. od lata 1942 działał w Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”, od listopada 1942 dowódca Hufca „Południe” Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Aresztowany 23 III 1943 i osadzony na Pawiaku, 26 III odbity w akcji pod Arsenałem przez harcerzy Szarych Szeregów, podczas przewożenia z przesłuchania w siedzibie gestapo w al. Szucha. Zmarł 30 III 1943 wskutek obrażeń odniesionych podczas przesłuchania.
Jego pseudonimem „Rudy” nazwano 2. kompanię harcerskiego batalionu AK „Zośka”.
Wraz z nim aresztowano ojca Stanisława, który został 12 V 1943 wywieziony do KL Auschwitz, gdzie został rozstrzelany.
A.K. Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1944, t. I, Warszawa 1991 ; Kartoteka Pawiaka
HISZPAŃSKA Natalia z d. Eychhorn (1904–1944)
Architekt. Działaczka Chorągwi Warszawskiej Organizacji Harcerek (OH) Związku Harcerstwa Polskiego, kierowniczka Wydziału Starszych Harcerek w Głównej Kwaterze OH. W czasie kampanii wrześniowej 1939 została ranna, służyła w łączności Naczelnego Dowództwa, z którym ewakuowała się z Warszawy. Od 1940 w konspiracji, zastępca szefa Wydziału Wywiadu Przemysłowego Oddziału Informacyjno-Wywiadowczego Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej (od 1942 Armia Krajowa). 8 V 1943 aresztowana z bronią, bestialsko torturowana podczas śledztwa w siedzibie gestapo w al. Szucha, osadzona w izolatce na Pawiaku. 24 VIII 1943 wywieziona do KL Auschwitz z wyrokiem śmierci, zginęła 15 II 1944.
Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939-1945, Warszawa 1988 ; Kartoteka Pawiaka
KOLBE Rajmund (1894–1941)
Dr filozofii i teologii, franciszkanin, imię zakonne Maksymilian Maria. Od 1922 wydawał miesięcznik zakonu franciszkanów „Rycerz Niepokalanej” i od 1935 „Mały Dziennik”. W 1927 założył pod Sochaczewem ośrodek zakonny p.n. Niepokalanów, gdzie w 1938 powołał do życia Radio Niepokalanów. Po wybuchu wojny więziony od 19 IX do 8 XII 1939 w obozach Lamsdorf, Amtitz i Ostrzeszów. W Niepokalanowie zorganizował opiekę nad osadzonymi tu przez władze okupacyjne 3,5 tys. Polaków i 1 tys. Żydów wysiedlonych z Wielkopolski. 17 II 1941 aresztowany przez gestapo i uwięziony na Pawiaku, 28 V 1941 wywieziony do KL Auschwitz. 29 VII 1941 zgłosił się dobrowolnie na śmierć na miejsce współwięźnia Franciszka Gajowniczka i 14 VIII został zamordowany zastrzykiem fenolu. 17 X 1971 beatyfikowany, 10 X 1982 kanonizowany.
Polski Słownik Biograficzny, t. XIII, 1967 ; Kartoteka Pawiaka
KUSOCIŃSKI Janusz (1907–1940)
Sportowiec. W 1928 uzyskał po raz pierwszy tytuł mistrza Polski w biegu na 5000 m. Na igrzyskach olimpijskich w 1932 w Los Angeles zdobył złoty medal w biegu na 10 000 m. W 1932 ustanowił rekordy świata w biegach na 3000 m. i 4 mile angielskie. W 1934 zdobył tytuł wicemistrza Europy w biegu na 5000 m. W okresie całej kariery sportowej do 1939 ustanowił na różnych dystansach 19 rekordów Polski. W czasie kampanii wrześniowej w 1939 służył jako ochotnik w Wojsku Polskim i był dwukrotnie ranny w obronie Warszawy, następnie czynny w konspiracji. 26 III 1940 aresztowany przez gestapo i osadzony w więzieniu mokotowskim. Następnie poddany ciężkiemu śledztwu w siedzibie gestapo w al. Szucha, a potem przewieziony na Pawiak. Rozstrzelany 20-21 VI 1940 w Palmirach.
Polski Słownik Biograficzny, t. XVI, 1971
NIEDZIAŁKOWSKI Mieczysław (1893–1940)
Czołowy działacz ruchu socjalistycznego. Od 1916 członek centralnych władz Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W latach 1919-1935 poseł na Sejm, od 1930 przewodniczący klubu parlamentarnego PPS. Redaktor naczelny szeregu pism socjalistycznych, m.in. 1927-1939 centralnego organu PPS dziennika „Robotnik”. Wybitny teoretyk ruchu socjalistycznego, twórca programów partyjnych, współtwórca konstytucji marcowej 1921. Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 należał do organizatorów cywilnej obrony Warszawy. Był współpracownikiem prezydenta → S. Starzyńskiego. Od października 1939 przewodniczący Rady Głównej Obrony Narodowej przy dowództwie Służby Zwycięstwa Polski (SZP), organizator Biura Informacji Prasowej SZP. Od listopada 1939 członek centralnego kierownictwa konspiracyjnego PPS (PPS-Wolność Równość Niepodległość). 22 XII 1939 aresztowany przez gestapo i osadzony na Pawiaku. 18 II 1940 skazany przez niemiecki sąd doraźny na karę śmierci. 20-21 VI 1940 rozstrzelany w Palmirach.
Polski Słownik Biograficzny, t. XXII, 1977; M. Śliwa, Myśl polityczna Mieczysława Niedziałkowskiego [1893-1940], Warszawa 1980
OSSOWSKA Wanda (1912–2001)
W czasie kampanii wrześniowej w 1939 ochotniczo zgłosiła się do wojskowej służby sanitarnej we Lwowie. Od października 1939 w konspiracyjnej Służbie Zwycięstwu Polski (od 1940 Związek Walki Zbrojnej [ZWZ]). W 1940 wysłana przez dowództwo lwowskiego ZWZ do Warszawy z zadaniem nawiązania łączności. W drodze powrotnej aresztowana przez NKWD po nielegalnym przekroczeniu granicy Generalnego Gubernatorstwa, osadzona w więzieniu w Rawie Ruskiej, potem w Brygidkach i na Zamarstynowie we Lwowie. Uwolniona przez ludność cywilną 22 VI 1941, po ucieczce strażników sowieckich. W lipcu 1941 skierowana ponownie jako łączniczka do Warszawy, pozostała tam pracując w komórce „Stragan” wywiadu ofensywnego ZWZ. W nocy na 27 VIII 1942 aresztowana przez gestapo z obciążającymi ją dokumentami. Osadzona na Pawiaku i po ciężkim śledztwie w siedzibie warszawskiego gestapo w al. Szucha, gdzie była 57 razy przesłuchiwana, 17 I 1943 wywieziona do obozu koncentracyjnego na Majdanku. Ewakuowana 14 IV 1944 do KL Auschwitz, w styczniu 1945 wywieziona do KL Ravensbrück, a w marcu 1945 do Neustadt – Gleve΄ w Meklemburgii, gdzie 2 V 1945 została uwolniona. Autorka wspomnień Przeżyłam … Lwów – Warszawa 1939-1946 (Warszawa 1990), obejmujących również jej pobyt na Pawiaku.
W. Ossowska, Przeżyłam … Lwów – Warszawa 1939-1946, Warszawa 1990 ; Kartoteka Pawiaka
PIEKAŁKIEWICZ Jan (1892–1943)
W okresie międzywojennym należał do najwybitniejszych statystyków polskich. Autor i redaktor kilkudziesięciu publikacji naukowych z tej dziedziny. Od 1925 kierownik katedry statystyki w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie, następnie od 1926 czynny w Polskim Stronnictwie Ludowym „Piast”, od zjednoczenia ruchu ludowego w 1931 w Stronnictwie Ludowym, od 1935 wchodził do jego władz centralnych. W okresie okupacji niemieckiej od wiosny 1940 przewodniczący Komisji Polityki Gospodarczej działającej w ramach Głównej Komisji Programowej Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego kryptonim „Roch”. Od 27 VIII 1941 zastępca Delegata Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, od 17 IX 1942 Delegat Rządu. 19 II 1943 aresztowany w Warszawie i uwięziony w siedzibie gestapo w al. Szucha. Przez dwa i pół miesiąca przebywał w ścisłej izolacji i poddany był wyjątkowo ciężkiemu śledztwu. 28 III 1943 przewieziony na Pawiak i osadzony w celi izolacyjnej, zmarł tam 19 lub 21 VI 1943 w wyniku obrażeń doznanych w czasie śledztwa.
A.K. Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1944, t. II, Warszawa 1987 ; Kartoteka Pawiaka ; Księga Pamięci, red. F. Piper, I. Strzelecka, t. II, Warszawa-Oświęcim 2000
RADZYMIŃSKA Józefa (1921–2002).
Pisarka, poetka, tłumaczka. Od października 1939 łączniczka Służby Zwycięstwu Polski (od 1940 Związek Walki Zbrojnej, od 1942 Armia Krajowa [AK]). Jednocześnie związana z konspiracyjnym Związkiem Powstańców Niepodległościowych (od 1940 Kadra Polski Niepodległej) oraz kolporterka „Słowa Polskiego” potem „Walki”. Aresztowana 12 I 1941 i osadzona w oddziale kobiecym Pawiaka, tzw. Serbii. Przesłuchiwana w siedzibie gestapo w al. Szucha. Na Pawiaku napisała „Hymn więzienny”. Zwolniona 25 VI 1941. W czasie powstania warszawskiego łączniczka AK w batalionie IWO, następnie więzień obozów jenieckich Lamsdorf, Mühlberg, Altenberg, Oberlangen. Po wojnie do 1962 na emigracji we Włoszech i w Argentynie. Autorka 36 książek: poezji (m.in. wierszy powstańczych i obozowych), powieści, opowiadań, wspomnień i monografii oraz wspomnień wojennych Dwa razy popiół (Kraków 1970), dotyczących również Pawiaka.
Kartoteka Pawiaka
RATAJ Maciej (1884–1940)
Czołowy działacz ruchu ludowego. Od 1920 wiceprezes Zarządu Głównego Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) „Piast”. W czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 członek Rady Obrony Państwa, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, minister kultury i sztuki. W latach 1919-1930 poseł na Sejm (przewodniczący komisji konstytucyjnej). Marszałek Sejmu RP w latach 1919-1927. Dwukrotnie obejmował funkcję głowy państwa – po zabójstwie prezydenta Narutowicza w 1922 i po ustąpieniu prezydenta Wojciechowskiego w 1926. Od 1935 do 1939 prezes Naczelnego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa Ludowego (SL). W latach 1931-1939 redaktor naczelny pisma SL „Zielony Sztandar”. Podczas okupacji niemieckiej od października 1939 członek Głównej Rady Politycznej przy Służbie Zwycięstwu Polski, następnie reprezentował SL w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym. Przewodniczący konspiracyjnego Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego. 20 XI 1939 aresztowany i osadzony w areszcie przy ul. Daniłowiczowskiej, zwolniony 14 II 1940, ponownie aresztowany 30 III 1940 i uwięziony na Pawiaku. Rozstrzelany 20-21 VI 1940 w Palmirach.
Polski Słownik Biograficzny, t. XXX, 1987 ; Słownik Biograficzny Działaczy Ruchu Ludowego, Warszawa 1989 ; A. Kołodziejczyk, Maciej Rataj 1884-1940, Warszawa 1991
ROWECKI Stefan (1895–1944)
W czasie I wojny światowej służył w Legionach Polskich. Od 1918 oficer zawodowy Wojska Polskiego, w 1920 brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Pułkownik dyplomowany. W czerwcu 1939 mianowany dowódcą Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej, brał udział w kampanii wrześniowej. Podczas okupacji niemieckiej w październiku 1939 powołany na szefa sztabu i zastępcę dowódcy Służby Zwycięstwu Polski (od 1940 Związek Walki Zbrojnej [ZWZ] od 1942 Armia Krajowa [AK]), od marca 1940 na komendanta ZWZ na obszar okupacji niemieckiej. W czerwcu 1940 został komendantem głównym ZWZ, a w 1942 dowódcą AK, w styczniu 1944 awansowany na gen. dywizji. 30 VI 1943 aresztowany i osadzony w siedzibie gestapo w al. Szucha, skąd w nocy na 1 VII 1943 został przewieziony samolotem do Berlina. 16 VII 1943 przeniesiony do KL Sachsenhausen, zamordowany tam między 2 a 7 VIII 1944.
Polski Słownik Biograficzny, t. XXXII, 1990 ; T. Szarota, Stefan Rowecki „Grot”, Wyd. 2, Warszawa 1985
SIMON-PIETKIEWICZ Jadwiga (1906–1955)
Artystka malarka, grafik, rysownik. W 1933 była współorganizatorką grupy artystycznej „Loża Malarska”. W czasie okupacji niemieckiej w okresie II wojny światowej działała w konspiracji. 15 II 1941 aresztowana i osadzona w oddziale kobiecym Pawiaka, tzw. Serbii. Rysowała kredkami na papierze pakowym lub na skrawkach gazet niemieckich portrety współwięźniarek i sceny z życia więziennego. 22 IX 1941 wywieziona do KL Ravensbrück. Wykonała tam również szereg rysunków dokumentujących codzienność obozową i portrety więźniarek. Część rysunków z tego okresu udało się przesłać do Polski jesienią 1943. Zmarła po długotrwałej, nieuleczalnej chorobie nabytej w obozie.
J. Jaworska, Nie wszystek umrę, Warszawa, 1975 ; Kartoteka Pawiaka
STARZYŃSKI Stefan (1893–1944)
Major Wojska Polskiego, ekonomista, bohaterski prezydent Warszawy we wrześniu 1939. Od 1914 do 1917 w Legionach Polskich. W latach 1918-1921 służył w Wojsku Polskim, brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Od 1929 do 1934 wiceminister skarbu. 1930-1935 poseł z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, 1935-1939 senator z listy Koła Obozu Zjednoczenia Narodowego. Zasłużył się przede wszystkim jako prezydent m.st. Warszawy i Prezes Związku Miast Polskich. Dzięki jego działalności zmodernizowano wszystkie arterie wylotowe z Warszawy łączące miasto z Mazowszem. Z jego inicjatywy powstało Biuro Planu Regionalnego, które przygotowało program urbanizacji Mazowsza, ochrony terenów zielonych, rozwoju sieci komunikacyjnej i energetycznej. Był hojnym mecenasem kultury. W czasie kampanii wrześniowej w 1939 wbrew zarządzeniom ewakuacyjnym pozostał w Warszawie i 8 IX objął stanowisko komisarza cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy, a następnie przy Armii „Warszawa”. 27 X 1939 aresztowany przez gestapo i osadzony w areszcie przy ul. Daniłowiczowskiej został wkrótce przeniesiony na Pawiak, skąd 22 lub 23 XII 1939 został wywieziony prawdopodobnie do Berlina, potem do kopalni potasu w Baelberge. Data i miejsce śmierci pozostają nieznane.
Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994 ; Kartoteka Pawiaka ; M. M. Drozdowski, Stefan Starzyński prezydent Warszawy, Warszawa 1976