Siedziba Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

Budynek przy alei Szucha 25 został zbudowany w latach 1927–1930 na potrzeby Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Była to pierwsza siedziba ministerialna wzniesiona od podstaw w niepodległej Polsce. Jej projekt powstał w 1925 roku w pracowni znanego architekta, a zarazem naczelnika Wydzialu Budownictwa Szkolnego w MWRiOP prof. Zdzisława Mączeńskiego. Gmach wyróżniał się surową, monumentalną formą i wysokim standardem wykończenia. Wnętrza w stylu art déco zaprojektował profesor warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych Wojciech Jastrzębowski.

Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w latach 30. XX wieku, „Warszawa Stolica Polski”, 1949

Urząd Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w niemieckiej dzielnicy policyjnej

1 października 1939 r. o godzinie 6.30 gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zajęła IV Grupa Operacyjna Policji Bezpieczeństwa, działająca na tyłach niemieckiej 3 i 8 Armii. W końcu października grupa ta została przekształcona w Urząd Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego, zwany potocznie gestapo, podległy – przez dowódcę Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Generalnym Gubernatorstwie – Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy. Już w pierwszych dniach urzędowania funkcjonariusze niemieckiej policji wyrzucili polskie akta ministerialne na korytarze, strych i podwórza. Na przełomie lat 1939 i 1940 wraz z częścią akt ministerialnych wywieziono także księgozbiór biblioteki. Po ulokowaniu się w budynku Niemcy na początku 1940 r. okratowali okna gmachu, kraty zainstalowano również w korytarzu na parterze i w suterenach.

Przyziemie, w którym obecnie znajduje się Mauzoleum Walki i Męczeństwa, przebudowano na „areszt domowy” (Hausgefängnis). Mieściły się tu cztery cele zbiorowe bez drzwi zamykane potężnymi kratami, zwane tramwajami, pokój podoficera dyżurnego aresztu, a w miejscu dawnego magazynu czasopism ministerstwa – dziesięć cel pojedynczych, izolatek. Parter gmachu zajmowała administracja, a trzy pierwsze piętra największy z wydziałów – gestapo. Na trzecim piętrze swoją siedzibę miała również Służba Bezpieczeństwa (SD), niewielki wydział, który grał kierowniczą rolę w zwalczaniu wszelkich przejawów oporu społeczeństwa polskiego. To w siedzibie Służby Bezpieczeństwa powstawały plany akcji skierowanych przeciwko społeczeństwu polskiemu, których ostatecznym celem było wyniszczenie całego narodu.

W alei Szucha zainstalowały się urzędy niemieckiej policji politycznej, kryminalnej i porządkowej na obszar dystryktu warszawskiego, a okoliczne budynki zajęto na potrzeby policji i SS oraz na mieszkania dla funkcjonariuszy niemieckich. Budynek Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przy al. Szucha 25 oddano policji bezpieczeństwa. W sąsiednim gmachu, siedzibie Najwyższej Izby Kontroli Państwa przy Szucha 23 zorganizowano Komendę Policji Porządkowej (OrPo) i Komendę Żandarmerii. Przy al. Szucha mieściły się też komisariat policji, niemieckie ambulatorium lekarskie, a w pobliżu placu Na Rozdrożu kasyno (dawne kasyno garnizonowe). Na całym tym obszarze utworzono dzielnicę policyjną, którą na początku 1940 r. zamknięto dla ludności polskiej, a w 1943 całkowicie odgrodzono od reszty miasta zasiekami, tzw. kozłami hiszpańskimi. W 1941 r. przemianowano aleję Szucha na Strasse der Polizei (ulicę Policyjną).

Aleja Szucha została przemianowana przez władze niemieckie w 1941 r. na Strasse der Polizei – ulicę Policyjną.

W okresie Powstania Warszawskiego

W czasie Powstania Warszawskiego budynek przy Szucha 25 pełnił funkcję punktu rozdzielczego dla ludności z południowych, zajętych przez Niemców dzielnic Warszawy. Ludzi stłaczano w celach, przyległych korytarzach i na podwórzu gmachu. Przebywający tu nie byli nigdzie rejestrowani i w dużej części zostali zamordowani na podwórzu budynku, także w zburzonym w 1939 r. gmachu Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (obecnie Kancelaria Prezesa Rady Ministrów) i na przyległych posesjach. Z części formowano żywe tarcze dla szturmujących powstańcze barykady oddziałów hitlerowskich. Pozostałych wywieziono do obozu przejściowego w Pruszkowie, skąd skierowani zostali do obozów koncentracyjnych, część na roboty przymusowe w głąb Niemiec, innych, zwłaszcza osoby starsze, kobiety i dzieci, rozmieszczono w różnych miejscowościach Generalnego Gubernatorstwa. O rozmiarze dokonanych tu zbrodni świadczy informacja zawarta w Protokole Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Warszawie z czerwca 1946 r., że odnalezione po wyparciu Niemców w piwnicach Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, gdzie Niemcy urządzili prowizoryczne krematorium, prochy ludzkie ważyły 5578,5 kg. W początkach września 1944 r. komendant i większość funkcjonariuszy ewakuowali się do Sochaczewa, pozostawiając w Warszawie tylko niewielki oddział do zadań wywiadowczych. Niewyjaśniony w pełni jest los archiwum Urzędu Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego, którego po wojnie nie odnaleziono.

Zasieki w al. Szucha przy pl. Unii Lubelskiej, fot. Stefan Bałuk, 1944, Muzeum Niepodległości w Warszawie

Po wojnie

Gmach przedwojennego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego to jeden z nielicznych budynków w Warszawie, które przetrwały wojenną zawieruchę. I jedno z niewielu miejsc w stolicy, gdzie w prawie nienaruszonym stanie przetrwały oryginalne, niezmienione od czasów II wojny światowej cele z napisami wykonanymi przez więźniów. W roku 1973 obiekt został wpisany na listę zabytków. A 28 czerwca 2022 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej podpisał rozporządzenie o uznaniu gmachu dawnego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie za pomnik historii.

Tablica pamiątkowa Tchorka wmurowana w ścianę frontową gmachu dzisiejszego Ministerstwa Edukacji i Nauki w alei Jana Chrystiana Szucha 25, po lewej stronie tablica informująca o przyznaniu przedwojennej siedzibie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego statusu pomnika historii, po prawej stronie wierna kopia zachowanej przedwojennej tablicy adresowej.